Ο τρόμος της (παρα)εξουσίας από την πολιτική σάτιρα

Καλοκαίρι του 1931. Η ελληνική κοινωνία αντιμετώπιζε ποικίλα προβλήματα :

• Η οικονομική κρίση, η οποία είχε εκδηλωθεί στις Η.Π.Α. το 1929 και στα αναπτυγμένα ευρωπαϊκά κράτη το 1930, είχε αρχίσει να γίνεται αισθητή και στη χώρα μας.
•  Με την ψήφιση το 1929 του νόμου «περί μέτρων ασφαλείας του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών», ο οποίος είναι περισσότερο γνωστός ως «Ιδιώνυμο», εφαρμοζόταν μια σειρά έκτακτων μέτρων που δίωκαν το φρόνημα των πολιτών και δημιουργούσαν πληροφοριοδότες για τα πολιτικά φρόνημα. Συγκεκριμένα, οι δημόσιοι υπάλληλοι οι εμφορούμενοι από κομμουνιστική ιδεολογία απομακρύνονταν από την υπηρεσία τους, ενώ διαλύονταν τα σωματεία τα ελεγχόμενα από το Κ.Κ.Ε.. Αντίθετα είχαν την ολόθερμη υποστήριξη τόσο της Κυβέρνησης του Ελευθερίου Βενιζέλου όσο και της τότε Αξιωματικής Αντιπολίτευσης (=του Λαϊκού κόμματος) διάφορες φασιστικές – εθνικιστικές οργανώσεις, με κυριότερη τους «χαλιβδόκρανους» της «Εθνικής Ενώσεως Ελλάς», οι οποίοι έκαναν αιματηρές επιθέσεις εναντίον κομμουνιστών και αλλοεθνών (κυρίως κατά των Εβραίων που ζούσαν σε διάφορες πόλεις της Ελλάδας και είχαν ελληνική υπηκοότητα).
• Καθημερινά γίνονταν γνωστά διάφορα σκάνδαλα, στα οποία εμπλέκονταν υπουργοί ή διευθυντικά στελέχη δημόσιων υπηρεσιών, φίλα προσκείμενα στην κυβερνώσα παράταξη των «Φιλελευθέρων». Τα σκάνδαλα, η κυβερνητική προπαγάνδα με στόχο την εξιδανίκευση του πρωθυπουργού, οι αστυνομικές αυθαιρεσίες και η κακή πορεία της οικονομίας αποτελούσαν πηγή έμπνευσης για τους συγγραφείς πολιτικών επιθεωρήσεων που «παίζονταν» σε διάφορα αθηναϊκά θέατρα. Να ένα τετράστιχο που ακουγόταν σε κάποια παράσταση:

«Από το Βενιζέλο βγήκε η αλήθεια,

από τους Υπουργούς τα παραμύθια.

Από τον πόλισμαν βγήκε το πλημμέλημα

κι απ’ το Μαρή (= τον υπουργό των Οικονομικών) βγήκε το έλλειμμα».

(Ακολούθως σατιρίζονταν υπουργοί και διευθυντές δημόσιων υπηρεσιών εμπλεκόμενοι σε σκάνδαλα.)

Η σάτιρα ενοχλούσε την κυβέρνηση Βενιζέλου. Για τη φίμωση των θεατρικών συγγραφέων η Αστυνομία, ύστερα από κυβερνητική εντολή, επανέφερε σε ισχύ μια διάταξη του τέλους του 19^ου αιώνα, στην οποία καθορίζονταν τα όρια της «ευπρεπούς» σάτιρας (εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φύλλο της 24^ης Αυγούστου 1931). Ορισμένοι θεατρικοί επιχειρηματίες, φοβούμενοι ενδεχόμενες ποινικές διώξεις, ζήτησαν από τις αστυνομικές αρχές να λογοκρίνουν τα «νούμερα», τα οποία θα «παίζονταν» στο θέατρό τους. Χαρακτηριστικά, ο θιασάρχης Νίκος Σύλβας ( ανέβαζε παραστάσεις στο θέατρο «Περοκέ» στο Μεταξουργείο) είχε καλέσει το Διευθυντή  Αστυνομίας Αθηνών Νάσκο να παρακολουθήσει την παράσταση και να του υποδείξει τα «νούμερα» που κατά τη γνώμη του έπρεπε να «κοπούν». Ο Νάσκος του απάντησε: «Το έργον δεν έχει τίποτε το επιλήψιμον, αλλά εάν κανένα βράδυ σας επιτεθούν τίποτε μπράβοι (των πολιτικών) οι οποίοι σατιρίζονται, εγώ απεκδύομαι πάσης ευθύνης» (εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φύλλο της 24^ης Αυγούστου 1931). Τα λόγια αυτά ήταν προφητικά ή εξέφραζαν απειλή;

Το βράδυ της 22^ας Αυγούστου 1931 στο κατάμεστο από θεατές θέατρο «Περοκέ» παιζόταν η επιθεώρηση «Κατεργάρα». Τα κείμενα είχαν γράψει ο Κίμων Καπετανάκης και ο Μίμης Κατριβάνος, δύο από τους καλύτερους  θεατρικούς συγγραφείς της εποχής εκείνης. Γύρω στα μεσάνυχτα ο Κυριάκος Μαυρέας «έπαιζε» το «νούμερο» «Κοσμογονία», με το οποίο σατίριζε διάφορα πολιτικά πρόσωπα.  Από την πλατεία του θεάτρου ακούστηκε μια φωνή: «Αίσχος». Ο ηθοποιός δεν έλαβε υπ’ όψη του την αποδοκιμασία και ολοκλήρωσε το «πρόγραμμά» του. Ακολούθως ανέβηκε στο «σανίδι» ο νεαρός ηθοποιός Βασίλης Αυλωνίτης. Με το «νούμερό» του «Από τους υπουργούς βγήκαν τα κολοκύθια» σατίριζε άλλους πολιτικούς. Τότε ακούστηκε από τα πρώτα καθίσματα μια εντονότερη φωνή: «Δεν θα παύσουν αυτές οι αηδίες;». Συγχρόνως ένα άτομο, κρατώντας μαγκούρα, όρμησε στον ηθοποιό φωνάζοντας: «Πάψε ρε, γιατί σ’ έφαγα». Ο «αγανακτισμένος» βενιζελικός «πολίτης» άρχισε να σχίζει τα σκηνικά. Ένας συνεργός του ανέβηκε κι αυτός στη σκηνή κρατώντας περίστροφο. Ο Β. Αυλωνίτης τρομοκρατημένος έτρεξε στα παρασκήνια, για να σωθεί. Οι περισσότεροι από τους θεατές πανικόβλητοι προσπαθούσαν να βγουν από το θέατρο.

Τη στιγμή εκείνη πρόβαλε στα παρασκήνια ο μηχανικός του θεάτρου Πάνος Μωραΐτης. Ο δυστυχής εργαζόμενος έπεσε βαρύτατα τραυματισμένος από τα πυρά του τραμπούκου, ενώ ο λογιστής του θεάτρου Νικόλαος Λαγκαδάς, ο ηλεκτρολόγος Κλαύδιος Χατζηγεωργίου και η ηθοποιός Διαλεχτή  Ρούσσου  τραυματίστηκαν ελαφρότερα.  Οι δράστες μετά την εγκληματική πράξη τους προσπάθησαν να διαφύγουν, αλλά δεν το κατόρθωσαν. Ορισμένοι θεατές τους αφόπλισαν, τους ξυλοκόπησαν και τους παρέδωσαν στην Αστυνομία. Στο μεταξύ ο Μωραΐτης πέθανε κατά τη μεταφορά του στην Πολυκλινική.

Την επόμενη ημέρα οι εφημερίδες αναφέρονταν στο τραγικό συμβάν: «Αιματηραί σκηναί έλαβον χώραν την νύκτα παρά την πλατείαν Μεταξουργείου «Περοκέ», όπου παίζεται η επιθεώρησις «Κατεργάρα». Αποτέλεσμα των σκηνών υπήρξεν ο φόνος του μηχανικού του θεάτρου και ο τραυματισμός τριών άλλων ατόμων. Αι σκηναί, αι οποίαι προυκάλεσαν αληθή πανικόν εις το θέατρον και ανεστάτωσαν ολόκληρον την περιοχήν, προκλήθηκαν από τους υπόπτου ποιού Κ. Σταφυλαράκην, ιδιωτικόν υπάλληλον, και Α. Δικώνυμον, υπάλληλον της διώξεως λαθρεμπορίου. [.]. Οι δράσται ανακρινόμενοι εδήλωσαν ότι δεν ηδύναντο πλέον ν’ ανεχθούν τας χυδαιολογίας των διαφόρων επιθεωρήσεων. Κατά τινας πληροφορίας οι δράσται ισχυρίσθησαν ότι είναι όργανα τρίτων» (εφημερίδες ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ και ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φύλλα της 23^ης Αυγούστου 1931).

Η Αστυνομία ύστερα από ανακρίσεις εκτός από τους προαναφερθέντες συνέλαβε άλλους τρεις συνεργούς τους. Η κοινωνία ήταν αναστατωμένη από το τραγικό συμβάν. Το βράδυ της 23^ης Αυγούστου όλοι οι θίασοι στην πρωτεύουσα τήρησαν δίλεπτη σιγή σε ένδειξη διαμαρτυρίας, ενώ την επόμενη μέρα τα επιθεωρησιακά θέατρα παρέμειναν κλειστά (εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φύλλο της 24^ης Αυγούστου 1931).

Την 24^η Αυγούστου έγινε η κηδεία του Π. Μωραΐτη. Τα μέτρα ασφαλείας ήταν αυξημένα από το φόβο επεισοδίων. Παρά ταύτα χιλιάδες εργαζόμενοι συμμετείχαν στη νεκρώσιμη ακολουθία και ακολούθως στην πομπή προς το νεκροταφείο. Ο ηθοποιός Παντελής  Χορν στον επικήδειο που εκφώνησε στηλίτευσε την αδράνεια των πνευματικών ανθρώπων μπροστά σε φαινόμενα φίμωσης των καλλιτεχνών. Απευθυνόμενος προς τον νεκρό είπε μεταξύ των άλλων: «Βρισκόμαστε σε μια εποχή όπου κανένας δεν έχει συναίσθησιν της πραγματικής σημασίας που έχει η λέξις ελευθερία. Και πρώτος εγώ. Γιατί μέσα στους τόσους θρήνους που κάνω για τον άδικο χαμό σου, με τύπτει η συνείδησις που δεν αγανάκτησα, δεν διαμαρτυρήθηκα, δεν επαναστάτησα στην κίνηση που γινόταν τον τελευταίο αυτό καιρό για τον περιορισμό της ελευθερίας του λόγου. Αν ακουγόταν μια ομόφωνη διαμαρτυρία, εάν όλοι εμείς οι διανοούμενοι σηκωνόμαστε, όταν θέλουν να στραγγαλίσουν την σκέψιν μας, βέβαια κανείς δεν θα τολμούσε να πατήση τον ιερόν χώρον της θυμέλης με δολοφονικούς σκοπούς» (εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φύλλο της 25^ης Αυγούστου 1931).

Η κυβέρνηση του Ε. Βενιζέλου χρησιμοποίησε όλους τους μηχανισμούς, για να πείσει την κοινή γνώμη ότι δεν είχε σχέση με τους δράστες της δολοφονίας στο θέατρο «Περοκέ».

. Ο Αντιπρόεδρός της Ανδρέας Μιχαλακόπουλος δήλωσε ότι «καταδίκαζε την χειροδικία οσονδήποτε και αν ήτο δικαιολογημένη η αιτία που την προκάλεσε» (εφημερίδα ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ, φύλλο της 26^ης Αυγούστου 1931).

. Το προεδρείο του Εμπορικού Συλλόγου Αθηνών σε ανακοίνωσή του έδωσε άλλη διάσταση στο θέμα: «Το εμπόριον δεν δύναται να μείνη απαθές προ της εκμεταλλεύσεως των σκηνών και της υποδαυλίσεως των αισθημάτων προς αναρχίαν».

. Ο πρόεδρος της Ενώσεως θεατρικών συγγραφέων Λιδωρίκης δεν πήρε θέση επί του τραγικού γεγονότος με το αιτιολογικό ότι η ανάκριση ήταν σε εξέλιξη.

. Ο διευθυντής διώξεως λαθρεμπορίου διέψευσε την πληροφορία που είχε δημοσιευθεί στις εφημερίδες, ότι ένας από τους δράστες της δολοφονίας, ο Α. Δικώνυμος, ήταν υπάλληλος της υπηρεσίας του.

. Στο υπουργείο Εσωτερικών την 29^η Αυγούστου συνήλθε υπό την προεδρία του Λιδωρίκη  μια επιτροπή, για να γνωματεύσει κάτω από ποιους όρους οι πολιτικές επιθεωρήσεις δεν θα προκαλούσαν τα πολιτικά πάθη. Στη σύσκεψη μετείχε και ο Διευθυντής της Αστυνομίας παρά τω Υπουργείω Γεωργιάδης, ο οποίος ενημέρωσε τους συνεδριάζοντες για το νομοσχέδιο που είχε ήδη κατατεθεί στη Βουλή και ρύθμιζε τα ζητήματα τα σχετικά με τη λειτουργία του θεάτρου (εφημερίδα ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ, φύλλο της 30^ης Αυγούστου 1931).

Η ανάκριση έδειξε ότι οι τραμπούκοι που έδρασαν στο θέατρο «Περοκέ» ήταν όργανα του Παύλου Γύπαρη, ο οποίος πριν από ένδεκα χρόνια είχε εμπλακεί στην υπόθεση δολοφονίας του Ίωνα Δραγούμη.

Η δίκη των κατηγορουμένων για το φόνο του Π. Μωραΐτη ξεκίνησε στο Κακουργιοδικείο Πειραιά στις 13 Δεκεμβρίου 1932. Στο εδώλιο κάθισε και ο Παύλος Γύπαρης. Εναντίον του είχε εκδοθεί από την Εισαγγελία ένταλμα συλλήψεως ως ηθικού αυτουργού, αλλά δεν συνελήφθη. Παρουσιάστηκε όμως στο δικαστήριο την ημέρα έναρξης της δίκης. Τελικά καταδικάστηκαν μόνο δύο από τους κατηγορουμένους, ο Α. Δικώνυμος και ο Κ. Σταφυλαράκης, σε 7ετή κάθειρξη.